Wczoraj, 1 października 2025 roku, zmarła Jane Goodall – jedna z najbardziej rozpoznawalnych postaci nauki XX i XXI wieku. Jej życie i praca to symbol pasji, odwagi i nieustępliwości. Goodall zmieniła nasze myślenie o szympansach, o granicy między ludźmi a innymi gatunkami i o naszym miejscu w świecie natury.
Jane Goodall – od marzeń dziecka do naukowej rewolucji
Jane Goodall urodziła się w 1934 roku w Londynie. Od najmłodszych lat marzyła o Afryce i obserwowaniu zwierząt. Nie studiowała formalnie biologii, co w latach 50. było dużą barierą. Jednak jej pasja zaprowadziła ją do Kenii, gdzie poznała słynnego antropologa Louisa Leakeya. To on wysłał ją w 1960 roku do Tanzanii, by rozpoczęła obserwacje dzikich szympansów w Parku Narodowym Gombe.
Jej praca szybko stała się przełomowa. Jane Goodall zauważyła, że szympansy tworzą i używają narzędzi – na przykład łamią patyki, by wyciągać nimi termity z mrowisk. Było to odkrycie, które obaliło dotychczasowy dogmat: że tylko człowiek jest „zwierzęciem tworzącym narzędzia”. Leakey skomentował to słowami:
„Teraz musimy albo zmienić definicję narzędzia, albo definicję człowieka.”
Najważniejsze odkrycia Jane Goodall
Przez ponad 60 lat pracy w Gombe Jane Goodall udokumentowała zjawiska, które na zawsze zmieniły naukę:
- szympansy używają narzędzi i uczą tego młode – co wskazuje na przekazywanie tradycji, a więc kulturę,
- w grupach szympansów istnieją złożone hierarchie i więzi społeczne,
- wykazują one emocje: radość, smutek, żałobę, a także empatię i troskę,
- potrafią polować w grupie i dzielić się mięsem,
- prowadzą nawet długotrwałe konflikty – tzw. „wojny szympansów”, które przypominają ludzkie rywalizacje.
Goodall była także pionierką w traktowaniu zwierząt jako jednostek. Nadawała imiona zamiast numerów, pisała o ich osobowościach. Choć na początku krytykowana za „antropomorfizowanie”, z czasem pokazała, że takie podejście pozwala dostrzec złożoność ich świata.
Od nauki do ochrony przyrody
W latach 80. Jane Goodall coraz mniej czasu spędzała w terenie, a coraz więcej w podróży – działając jako obrończyni środowiska. Założyła Jane Goodall Institute, który działa globalnie na rzecz ochrony szympansów i ich siedlisk, a także wspiera lokalne społeczności w Afryce.
W 1991 roku rozpoczęła program Roots & Shoots, który do dziś inspiruje młodzież w ponad 60 krajach do działań ekologicznych i społecznych.
Jej przesłanie było proste: każdy z nas ma wpływ na przyszłość planety.
Szympansy – nasi najbliżsi krewni
Jane Goodall poświęciła życie badaniom nad szympansami, bo wiedziała, że ich historia jest również naszą historią.
Wspólny przodek
Szympansy i ludzie wywodzą się ze wspólnego przodka, który żył około 6–7 milionów lat temu. Od tamtej pory obie linie ewolucyjne rozwijały się oddzielnie, ale bliskość pozostała ogromna. Nasze genomy są zgodne w ponad 98%, a wiele zachowań społecznych wygląda niemal identycznie.
Życie społeczne
Szympansy żyją w dużych społecznościach, które dzielą się i łączą w zależności od potrzeb – podobnie jak ludzkie wspólnoty. Grooming, czyli pielęgnowanie sierści, pełni rolę „społecznego kleju” – buduje więzi, uspokaja, a nawet cementuje polityczne sojusze.
Emocje i kultura
Obserwacje Jane Goodall i późniejszych badaczy dowiodły, że szympansy mają emocje i tradycje kulturowe. Młode uczą się od starszych technik używania narzędzi czy polowania, a różne grupy wypracowały własne zwyczaje – tak jak ludzkie społeczności.
Podobieństwa i różnice
To, co nas różni, to przede wszystkim zdolność abstrakcyjnego myślenia, język symboliczny i kultura w skali globalnej. Ale to, co nas łączy, to empatia, więzi rodzinne, skomplikowane relacje społeczne i zdolność do współpracy – a także do konfliktów.
Dlaczego to ważne?
Badania Jane Goodall uświadomiły światu, że szympansy nie są tylko „zwierzętami” w ludzkim rozumieniu, lecz istotami bliskimi nam jak kuzyni. Pokazują, że ewolucja nie uczyniła nas samotnymi wyjątkami, lecz częścią większej rodziny naczelnych.
Ich los jest także ostrzeżeniem: szympansy znikają z Afryki w alarmującym tempie z powodu wylesiania, polowań i zmian klimatycznych. Chroniąc je, chronimy również fragment własnej historii.
Dziedzictwo Jane Goodall
Jane Goodall zostawiła nam niezwykle ważne dziedzictwo:
- nowy sposób patrzenia na szympansy i inne zwierzęta,
- naukę, która przełamała podział „człowiek kontra reszta natury”,
- globalny ruch ochrony środowiska i edukacji ekologicznej.
Jej życie przypomina, że pasja i wytrwałość mogą zmienić świat.
Bibliografia
- Goodall, J. (1986). The Chimpanzees of Gombe: Patterns of Behavior. Harvard University Press.
- Goodall, J. (2000). Through a Window: My Thirty Years with the Chimpanzees of Gombe. Houghton Mifflin.
- Goodall, J. (1999). Reason for Hope: A Spiritual Journey. Grand Central Publishing.
- Leakey, R. & Lewin, R. (1992). Origins Reconsidered: In Search of What Makes Us Human. Doubleday.
- Wrangham, R., & Peterson, D. (1996). Demonic Males: Apes and the Origins of Human Violence. Mariner Books.
- The Jane Goodall Institute – https://janegoodall.org
- National Geographic. (2020). Jane Goodall’s legacy with chimpanzees.
