Homo habilis

Kim był Homo habilis, co jadł, gdzie żył i dlaczego do dziś wzbudza kontrowersje wśród naukowców?

Homo habilis to jeden z najstarszych znanych przedstawicieli rodzaju Homo, który pojawił się około 2,4 miliona lat temu w Afryce. Jego nazwa oznacza dosłownie „człowiek zręczny”, a nadano mu ją ze względu na zdolność do wytwarzania narzędzi kamiennych – cechę, która miała odróżniać go od wcześniejszych hominidów, takich jak australopiteki. Choć przez lata uznawano go za „pierwszego człowieka”, najnowsze odkrycia rzucają nowe światło na jego status i budzą pytania o to, czy rzeczywiście powinien być zaliczany do naszego rodzaju.

Kiedy i gdzie żył Homo habilis?

Homo habilis pojawił się w plejstocenie wczesnym, około 2,4 miliona lat temu, a zanikł około 1,4 miliona lat temu. Występował wyłącznie na kontynencie afrykańskim, w szczególności w:

• Tanzanii – słynny wąwóz Olduvai,
• Kenii – Koobi Fora nad jeziorem Turkana,
• Etiopii – dolina rzeki Omo,
• a być może także w Malawi i innych rejonach Afryki Wschodniej.

Szczątki przypisywane Homo habilis odnajdywane były w warstwach geologicznych związanych z terenami sawannowymi oraz mozaikowymi środowiskami łączącymi otwarte przestrzenie z zadrzewieniami i dostępem do wody. Było to zatem środowisko znacznie bardziej zróżnicowane niż gęste lasy tropikalne, w których żyły wcześniejsze formy małp człekokształtnych.

Jak wyglądał Homo habilis?

Cechy fizyczne Homo habilis wskazują na formę przejściową między australopitekami a późniejszymi przedstawicielami Homo, takimi jak Homo erectus. Do najważniejszych cech należą:

• wysokość: około 120–140 cm,
• waga: 30–50 kg,
• mózg: objętość 510–700 cm³, większa niż u australopiteków (~400–500 cm³),
• twarz: mniej wysunięta do przodu (prognatyczna) niż u australopiteków, ale wciąż daleka od „nowoczesnej”,
• zęby: mniejsze niż u poprzedników, ale wciąż masywne,
• dłonie: bardziej precyzyjne niż u wcześniejszych form, z cechami umożliwiającymi precyzyjny chwyt.

Ciało Homo habilis nadal nosiło ślady adaptacji do życia częściowo nadrzewnego – np. stosunkowo długie ramiona i krótsze nogi – co sugeruje, że gatunek ten nie poruszał się jeszcze tak sprawnie po ziemi jak Homo erectus czy Homo sapiens.

Dieta i styl życia

Analizy mikroskopowe zużycia szkliwa zębów, a także obecność narzędzi kamiennych w miejscach odkryć, wskazują, że Homo habilis był wszechstronnym oportunistą. Jego dieta obejmowała:

• mięso – głównie z padliny, ewentualnie z polowań na małe zwierzęta,
• korzenie, bulwy i owoce,
• nasiona i orzechy,
• być może owady i małe kręgowce.

DDzięki używaniu narzędzi Homo habilis mógł skuteczniej zdobywać i przetwarzać pożywienie. Kamienne odłupki służyły do cięcia mięsa, rozłupywania kości w celu dostania się do szpiku oraz ewentualnego przygotowywania roślinnych pokarmów. Nie ma jednak dowodów na umiejętność kontrolowania ognia – ta pojawiła się dopiero u Homo erectus. Homo habilis najprawdopodobniej spał w jaskiniach, pod skalnymi nawisami, w zagłębieniach terenu, a także pod lub na drzewach, co dawało mu względne bezpieczeństwo przed drapieżnikami.

Narzędzia kamienne: kultura olduwajska

Jednym z najważniejszych argumentów za przynależnością Homo habilis do rodzaju Homo było użycie narzędzi. Narzędzia te były bardzo proste – zwykle to odłupki od kamienia rdzeniowego, pozbawione wyraźnych form czy ostrzy. Mimo to są uważane za jedne z pierwszych narzędzi wytwarzanych świadomie, a nie przypadkowo.

Nazwa tej kultury narzędziowej pochodzi od wąwozu Olduvai w Tanzanii – miejsca, gdzie w latach 60. XX wieku Mary i Louis Leakey odkryli zarówno narzędzia, jak i szczątki hominina, którego nazwali Homo habilis.

Najważniejsze znaleziska

Do najważniejszych szczątków Homo habilis należą:

• OH 7 (Olduvai Hominid 7) – odkryty w 1960 roku w Tanzanii; fragmentaryczna żuchwa, czaszka i kości dłoni. To znalezisko posłużyło jako holotyp gatunku.
• KNM-ER 1813 – czaszka z Kenii, datowana na ok. 1,9 mln lat. Uważana za klasycznego przedstawiciela Homo habilis.
• KNM-ER 1470 – duża czaszka (ok. 750 cm³), również z rejonu jeziora Turkana. Niektórzy badacze przypisują ją do osobnego gatunku: Homo rudolfensis.
• OH 62 – szkielet z Tanzanii zawierający kości kończyn i kręgosłupa; dostarczył informacji o proporcjach ciała.

Czy Homo habilis to jeden gatunek? – spór wśród naukowców

Mimo że Homo habilis został oficjalnie opisany w 1964 roku, jego pozycja w ewolucji człowieka do dziś budzi kontrowersje. Główne źródła niezgody to:

1. Zróżnicowanie morfologiczne

Szczątki przypisywane Homo habilis różnią się między sobą do tego stopnia, że niektórzy badacze uważają, iż pod jedną nazwą kryje się więcej niż jeden gatunek. Przykładem jest wspomniana wcześniej czaszka KNM-ER 1470, której rozmiary są zbliżone do późniejszego Homo erectus.

2. Homo rudolfensis – osobny gatunek?

W odpowiedzi na te różnice część paleoantropologów zaproponowała wydzielenie większych form do osobnego gatunku – Homo rudolfensis. Ten podział pozostaje kontrowersyjny, ponieważ szczątki są fragmentaryczne i brakuje pełnych szkieletów.

3. Czy Homo habilis to naprawdę Homo?

Niektórzy uczeni sugerują, że Homo habilis był zbyt prymitywny, by zasługiwać na miejsce w naszym rodzaju i proponują, by wrócić do jego klasyfikowania jako „zaawansowanego australopiteka”. Argumentują to m.in.:

• małą pojemnością mózgu (często niższą niż u Homo erectus),
• proporcjami ciała przypominającymi bardziej australopiteki niż późniejsze Homo,
• brakiem w pełni rozwiniętego chodu dwunożnego typowego dla Homo erectus i sapiens.

Ewolucyjne znaczenie Homo habilis

Mimo kontrowersji, Homo habilis zajmuje bardzo ważne miejsce w historii ewolucji człowieka. Jako forma przejściowa pomiędzy australopitekami a Homo erectus, pokazuje:

• rozwój mózgu,
• początki kultury materialnej,
• pierwsze adaptacje do bardziej zróżnicowanego środowiska.

Nawet jeśli okaże się, że pod tą nazwą kryje się kilka odrębnych gatunków, to i tak Homo habilis (lub grupa habilisopodobna) stanowi kluczowy etap przejściowy w ewolucji naszego rodzaju.

Podsumowanie

Homo habilis był jednym z pierwszych homininów, który wykazywał cechy świadczące o przejściu od małp człekokształtnych do ludzi: większy mózg, narzędzia, bardziej złożone zachowania. Mimo to, nie był istotą „w pełni ludzką” – miał wiele cech prymitywnych, a jego fizjologia przypominała wcześniejszych przodków.

Do dziś trwają spory o jego klasyfikację, a także o to, czy istniał jako jeden spójny gatunek, czy raczej jako grupa form przejściowych. Niezależnie od tej debaty, Homo habilis pozostaje symbolem momentu, w którym ewolucja człowieka wkroczyła na zupełnie nową ścieżkę – prowadzącą do nas.

Bibliografia:

1. Leakey L. S. B., Tobias P. V., Napier J. R. (1964). A new species of the genus Homo from Olduvai Gorge. Nature.
2. Wood, B., & Collard, M. (1999). The human genus. Science.
3. Antón, S. C. (2003). Natural history of Homo erectus. Yearbook of Physical Anthropology.
4. Tattersall, I. (2009). Human origins: out of Africa. PNAS.
5. Smithsonian Institution – Human Origins Program: https://humanorigins.si.edu
6. Leakey R. (1978). The Making of Mankind.