W październiku 2004 roku na łamach prestiżowego czasopisma Nature opublikowano artykuł, który zrewolucjonizował paleoantropologię. Naukowcy ogłosili odkrycie nowego gatunku hominina – Homo floresiensis. Szczątki tego hominina odnaleziono rok wcześniej w jaskini Liang Bua na indonezyjskiej wyspie Flores. Były to fragmenty szkieletu dorosłej kobiety oznaczonej jako osobnik LB1. Jej wzrost wynosił zaledwie 106 centymetrów, a objętość mózgu – około 380 centymetrów sześciennych – była porównywalna do wielkości mózgu szympansa. Mimo to narzędzia i kontekst archeologiczny wskazywały, że mamy do czynienia z istotą potrafiącą wytwarzać i używać kamiennych narzędzi.
Kontekst odkrycia
Wyspa Flores należy do tzw. Małych Wysp Sundajskich i znajduje się w południowo-wschodniej Azji. Co ciekawe, przez cały plejstocen była ona odizolowana od innych lądów, również podczas najniższych poziomów morza. Znaczy to, że aby dotrzeć na Flores, przodkowie H. floresiensis musieli pokonać znaczne przeszkody wodne. Już wcześniej znajdowano tam prymitywne narzędzia kamienne datowane na 800 tysięcy lat, co sugerowało bardzo wczesne osadnictwo homininów na wyspie.
Początkowo naukowcy sądzili, że szczątki mogą należeć do chorego przedstawiciela Homo sapiens, ale dalsze badania morfologiczne i kontekst stratygraficzny obaliły tę hipotezę.
Cechy anatomiczne Homo floresiensis
Najbardziej charakterystycznymi cechami Homo floresiensis są:
- Wzrost około 100–110 centymetrów.
- Masa ciała w przedziale 25–30 kilogramów.
- Objętość mózgu od 380 do 420 centymetrów sześciennych.
- Budowa czaszki zbliżona do Homo erectus, ale mniejsza i bardziej prymitywna.
- Twarz z dużymi łukami brwiowymi, cofniętym czołem, brakiem podbródka.
- Zęby małe, przypominające uzębienie Homo sapiens.
- Kończyny z proporcjami sugerującymi mieszankę cech prymitywnych i zaawansowanych – długie ręce i krótkie nogi.
- Duże stopy, prawdopodobnie wpływające na sposób chodzenia.
Pomimo niewielkiego mózgu, mózgoczaszka H. floresiensis wykazuje rozwinięcie niektórych obszarów odpowiedzialnych za planowanie działań i kontrolę motoryczną, co może tłumaczyć zdolność do używania narzędzi.
Narzedzia i kultura materialna
W warstwach archeologicznych jaskini Liang Bua odkryto wiele narzędzi kamiennych. Są to głównie ostrza, skrobaki, noże i mikrolity – narzędzia znane z kultury olduwajskiej i acheulskiej. Znaleziska datowane są na okres od około 190 tysięcy do 50 tysięcy lat temu.
Co szczególnie interesujące, w tej samej warstwie odnaleziono szczątki stegodonów – karłowatych słoni, które występowały na wyspie Flores. Na niektórych z tych kości widoczne były ślady cięcia i obróbki, co może świadczyć o polowaniach lub przynajmniej padlinożerstwie. Niektórzy badacze sugerują, że H. floresiensis mógł również używać ognia, choć brak jednoznacznych dowodów archeologicznych.
Hipotezy dotyczące pochodzenia
Pochodzenie Homo floresiensis jest przedmiotem intensywnych debat naukowych. Obecnie rozważane są dwie główne hipotezy:
1. Potomek Homo erectus
Zgodnie z tą teorią, przodkowie H. floresiensis przybyli na Flores z Azji kontynentalnej jako populacja Homo erectus, a następnie ulegli tzw. karłowaceniu wyspowemu. Zjawisko to polega na zmniejszeniu rozmiarów ciała i mózgu w odpowiedzi na ograniczone zasoby oraz brak drapieżników. Taką strategię ewolucyjną zaobserwowano również u innych ssaków żyjących na Flores – np. u wspomnianych stegodonów czy dużych bocianów.
2. Potomek wcześniejszego, bardziej prymitywnego hominina
Niektórzy badacze uważają, że H. floresiensis wykazuje cechy zbyt prymitywne, by wywodzić się z Homo erectus. Jego anatomia, szczególnie proporcje kończyn i budowa stopy, przypomina niektóre cechy australopiteków i Homo habilis. Według tej hipotezy, homininy opuściły Afrykę znacznie wcześniej niż dotąd sądzono, a ich ewolucja na wyspie przebiegała niezależnie od głównego nurtu rodzaju Homo.
Czas występowania i wymarcie
Najmłodsze szczątki H. floresiensis znalezione w Liang Bua datowane są na około 50 tysięcy lat temu. To oznacza, że gatunek ten istniał w czasach, gdy w Azji Południowo-Wschodniej pojawił się Homo sapiens. Choć nie znaleziono jeszcze dowodów na bezpośredni kontakt między tymi dwoma gatunkami, istnieje możliwość, że współistniały przez jakiś czas. Niewykluczone, że presja ze strony bardziej zaawansowanego technologicznie H. sapiens mogła przyczynić się do wyginięcia H. floresiensis.
Znaczenie dla nauki
Odkrycie Homo floresiensis miało fundamentalne znaczenie dla naszej wiedzy o ewolucji człowieka. Po pierwsze, podważyło założenie, że tylko ludzie o dużych mózgach byli w stanie wytwarzać narzędzia i tworzyć złożone strategie przetrwania. Co więcej, pokazało, że historia rodzaju Homo była znacznie bardziej rozgałęziona i złożona niż wcześniej sądzono. A dodatkowo dostarczyło kolejnego przykładu niezależnego rozwoju homininów na izolowanych wyspach, podobnie jak w przypadku później odkrytego Homo luzonensis z Filipin.
Lokalne legendy i spekulacje
Ciekawym aspektem są podania ustne ludności wyspy Flores. Według miejscowych legend, w górach żyły niegdyś istoty zwane „Ebu Gogo” – niskie, włochate postacie, które porozumiewały się prymitywnym językiem i potrafiły kraść jedzenie. Niektórzy badacze uważają, że mogą to być kulturowe echa dawnego współistnienia ludzi z H. floresiensis. Choć nie ma na to dowodów, te historie wzmacniają zainteresowanie tematem i inspirują kolejne ekspedycje badawcze.
Czy Homo floresiensis był osobą chorą?
Od momentu odkrycia pojawiły się również kontrowersje. Krytycy teorii o odrębnym gatunku sugerowali, że szczątki należą do współczesnego człowieka cierpiącego na schorzenia takie jak mikrocefalia lub zespół Downa. Jednak analizy porównawcze kości, czaszki i uzębienia wykazały, że osobnik LB1 miał proporcje ciała niespotykane u ludzi z zaburzeniami rozwojowymi. Ponadto istnienie wielu innych osobników o podobnej budowie wskazuje, że H. floresiensis był populacją, a nie jednostkowym przypadkiem medycznym.
Wnioski i dalsze perspektywy badawcze
Homo floresiensis jest jednym z najbardziej fascynujących odkryć antropologicznych ostatnich dekad. Pokazuje, że różnorodność w obrębie rodzaju Homo była znacznie większa, niż wcześniej przypuszczano. Udowadnia także, że zdolności poznawcze nie muszą być ściśle skorelowane z wielkością mózgu.
Obecnie trwają kolejne badania na Flores i okolicznych wyspach, które mogą rzucić nowe światło na pochodzenie i adaptacje tego tajemniczego hominina. Szczególne znaczenie mają badania genetyczne, choć do dziś nie udało się odzyskać DNA z kości H. floresiensis, co utrudnia ustalenie jego pozycji na drzewie genealogicznym człowieka.
Bibliografia
- Brown, P., et al. (2004). A new small-bodied hominin from the Late Pleistocene of Flores, Indonesia. Nature, 431, 1055–1061.
- Baab, K. L., McNulty, K. P. (2009). Size, shape, and asymmetry in fossil hominins: The status of Homo floresiensis as a species. Journal of Human Evolution, 57(5), 608–622.
- Aiello, L. C. (2010). Five years of Homo floresiensis. American Journal of Physical Anthropology, 142(2), 167–179.
- van den Bergh, G. D., et al. (2008). The Liang Bua faunal remains: A report on the vertebrate fauna from the 2007–2009 excavations. Journal of Human Evolution, 65(6), 715–722.
- Westaway, K. E., et al. (2016). An integrative approach to dating Homo floresiensis. Nature, 534, 249–253.
