Homo erectus, czyli „człowiek wyprostowany”, to jeden z najbardziej wpływowych i długowiecznych gatunków ludzkich w historii ewolucji. Pojawił się około 1,9 miliona lat temu i przetrwał – w niektórych rejonach – aż do około 100 000 lat temu. To właśnie ten gatunek opuścił Afrykę jako pierwszy, kolonizując rozległe obszary Eurazji i Azji Południowo-Wschodniej. Jego obecność stwierdzono w Kenii, Etiopii, Gruzji, Chinach, Indonezji i wielu innych regionach.
Dzięki dużej liczbie odkryć paleontologicznych Homo erectus jest stosunkowo dobrze poznany, choć jego historia jest złożona, a klasyfikacja – do dziś dyskutowana. Gatunek ten łączy cechy prymitywne i nowoczesne. tworząc pomost między wcześniejszymi homininami a późniejszymi formami Homo, takimi jak Homo heidelbergensis czy nawet człowiekiem współczesnym.
Kiedy i gdzie pojawił się Homo erectus?
Najstarsze szczątki uznawane za Homo erectus pochodzą z Afryki Wschodniej, m.in. z Koobi Fora w Kenii i z Dmanisi w Gruzji. Datowane są na około 1,8–1,9 miliona lat temu. Z Afryki rozprzestrzenił się stosunkowo szybko. Ślady jego obecności znajdziemy już około 1,6 mln lat temu w Azji Południowo-Wschodniej.
W Indonezji, na wyspie Jawa, odkryto czaszki znane jako „człowiek jawajski”, których wiek szacowany jest na od 1,5 mln do nawet 100 tys. lat. Z kolei w Chinach, w jaskini Zhoukoudian pod Pekinem, odnaleziono liczne szczątki i artefakty należące do tzw. „człowieka pekińskiego”, datowane na około 700 000–400 000 lat temu.
Dzięki temu był jednym z najbardziej rozprzestrzenionych gatunków człowieka, który przetrwał w różnych środowiskach klimatycznych przez niemal 1,8 miliona lat.
Budowa ciała i cechy morfologiczne
Homo erectus miał budowę znacznie bardziej zbliżoną do współczesnego człowieka niż wcześniejsze homininy, takie jak Homo habilis czy australopiteki. Przede wszystkim był w pełni dwunożny i poruszał się sprawnie na dwóch nogach.
Cechy anatomiczne:
- wysokość: około 145–185 cm (zależnie od regionu i epoki),
- waga: 45–70 kg,
- objętość mózgu: od około 600 cm³ (wczesne formy) do nawet 1250 cm³ (późne formy),
- czaszka: niska, podłużna, z wyraźnym wałem nadoczodołowym,
- brak brody i masywne szczęki,
- czasem występuje grzebień strzałkowy – charakterystyczna wypukłość na sklepieniu czaszki, do której przyczepiały się silne mięśnie żuchwy.
Mimo że rozmiar mózgu Homo erectus był nadal mniejszy niż u Homo sapiens, przekraczał znacznie wartości typowe dla wcześniejszych homininów. Zwiększenie objętości mózgoczaszki wiązało się zapewne z bardziej złożonym zachowaniem, a także z umiejętnością wytwarzania narzędzi.
Narzędzia i kultura materialna
Homo erectus jest silnie związany z kulturą aszelską – jedną z najstarszych tradycji technologicznych opartych na świadomym wytwarzaniu narzędzi kamiennych. Najbardziej charakterystycznym narzędziem aszelskim był pięściak – narzędzie o symetrycznym, wrzecionowatym kształcie, ostrzone z obu stron.
Jego narzędzia były znacznie bardziej zaawansowane niż przypadkowe odłupki używane przez Homo habilis. Z czasem pojawiły się także narzędzia wykonane z kości, a w niektórych miejscach – np. w Zhoukoudian – liczne ślady wykorzystania ognia. Aczkolwiek nie ma jednoznacznych dowodów, że Homo erectus potrafił go samodzielnie rozniecać.
Kultura była prawdopodobnie stosunkowo uboga pod względem symboliki, ale istniały przesłanki sugerujące organizację społeczną i długotrwałą opiekę nad osobnikami niedołężnymi. To może świadczyć o podstawowej empatii i strukturze grupowej.
Rozprzestrzenienie i adaptacje
Zasięg geograficzny Homo erectus był imponujący. Gatunek ten jako pierwszy zasiedlił Azję Południowo-Wschodnią, przystosowując się do warunków zupełnie innych niż afrykańska sawanna. O jego obecności świadczą znaleziska z:
- Dmanisi (Gruzja) – datowane na ok. 1,8 mln lat, jedne z najstarszych szczątków Homo poza Afryką,
- Zhoukoudian (Chiny) – ok. 700–400 tys. lat,
- Sangiran i Trinil (Jawa, Indonezja) – ok. 1,5 mln–100 tys. lat,
- Koobi Fora i Olorgesailie (Kenia) – ok. 1,8 mln–900 tys. lat.
W Azji Południowo-Wschodniej przetrwał najdłużej. Niektóre szczątki z Jawy datuje się na około 117–108 tys. lat temu (Ngandong). Oznacza to, że mogły współistnieć z wczesnymi populacjami Homo sapiens.
Znaleziska i najważniejsze odkrycia
Dmanisi (Gruzja): pięć czaszek znalezionych w latach 1991–2005, wyjątkowo dobrze zachowanych. Osobniki te miały stosunkowo mały mózg (~600–775 cm³), ale ich anatomia wykazuje cechy Homo erectus. Dmanisi uznaje się za jedno z najstarszych stanowisk, gdzie stwierdzono obecność rodzaju Homo poza Afryką.
„Człowiek jawajski” (Trinil, Sangiran): odkrycia Eugène’a Duboisa z końca XIX wieku zapoczątkowały naukowe zainteresowanie Homo erectus. Współczesne datowania wskazują, że szczątki mają nawet 1,4–1,6 mln lat.
Zhoukoudian (Chiny): szczątki „człowieka pekińskiego” odkryte w latach 20. i 30. XX wieku. Znaleziono tam również narzędzia kamienne oraz osady popiołu i kości zwierzęcych, co sugeruje możliwe użycie ognia.
KNM-WT 15000 („Chłopiec z Turkana”): jeden z najlepiej zachowanych szkieletów hominina, należący do młodocianego Homo erectus. Znaleziony w Kenii, datowany na około 1,6 mln lat. Pozwolił ustalić wzrost, proporcje ciała oraz wiele aspektów biologii.
Znaczenie ewolucyjne
Homo erectus uznajemy za przełomowego przedstawiciela rodzaju Homo. Po raz pierwszy w historii homininy osiągnęły pełną dwunożność, wytwarzały złożone narzędzia, wykazywały oznaki życia społecznego, a także adaptowały się do wielu różnych środowisk.
Wśród paleontologów panuje zgoda, że Homo erectus był przodkiem (bezpośrednim lub pośrednim) późniejszych form człowieka. Jest to między innymi Homo heidelbergensis, Homo rhodesiensis, czy też nawet Homo sapiens. W Afryce niektórzy autorzy stosują osobną nazwę Homo ergaster dla wczesnych form, które różnią się nieco morfologicznie od populacji azjatyckich.
Kontrowersje i różnorodność
Nie wszystkie znaleziska przypisywane Homo erectus są do siebie podobne. Niektórzy badacze twierdzą, że pod nazwą „Homo erectus” kryje się więcej niż jeden gatunek, a różnice między okazami z Dmanisi, Afryki i Jawy są zbyt duże, by uznać je za jedną grupę.
Inni z kolei traktują Homo erectus jako bardzo zróżnicowany, ale jednak jednolity ewolucyjnie gatunek, którego rozprzestrzenienie w czasie i przestrzeni wyjaśnia różnice morfologiczne.
Zakończenie
Homo erectus to jeden z najdłużej istniejących gatunków człowieka. Jest to pionier w wielu aspektach. Pierwszy opuścił Afrykę, pierwszy rozwinął złożone narzędzia, a także pierwszy zbliżył się budową ciała do współczesnego człowieka. Jego obecność w zapisie kopalnym przez niemal dwa miliony lat pokazuje, jak wielki sukces ewolucyjny odniósł ten gatunek.
Dzięki Homo erectus rodzaj Homo wkroczył na światową scenę, a także otworzyła się droga do pojawienia się człowieka współczesnego. Jego ślady odnajdujemy od Afryki po Azję, zaś każda nowa kość lub narzędzie to kolejny fragment układanki, z której składamy obraz naszej prehistorii.
Bibliografia:
- Lordkipanidze, D. et al. (2013), A complete skull from Dmanisi, Georgia, and the evolutionary biology of early Homo. Science, 342(6156), 326–331.
- Anton, S. C. & Swisher, C. C. (2004), Early dispersals of Homo from Africa. Annual Review of Anthropology, 33, 271–296.
- Spoor, F., Leakey, M. G. & Leakey, L. N. (2015), Homo erectus and the early dispersal of humans outside Africa. Philosophical Transactions of the Royal Society B, 370(1663), 20140304.
- Dennell, R. & Roebroeks, W. (2005), An Asian perspective on early human dispersal from Africa. Nature, 438, 1099–1104.
