Czy Homo naledi naprawdę chował swoich zmarłych? I jak to możliwe, że tak „prymitywny” hominin miał tak złożone zachowania? Poznaj jednego z najbardziej zagadkowych członków rodzaju Homo, który może zmienić nasze rozumienie ludzkiej świadomości.
Kim był Homo naledi?
Homo naledi to wymarły gatunek hominina, którego szczątki odkryto w 2013 roku w jaskini Rising Star w Republice Południowej Afryki. Choć jego czaszka i mózg były znacznie mniejsze niż u Homo sapiens, zachowania sugerowane przez archeologów – takie jak celowe składanie ciał zmarłych – wywołały globalną dyskusję o tym, czym naprawdę jest „człowieczeństwo”.
Oznaczenie „naledi” w języku sesotho oznacza „gwiazda” – od nazwy systemu jaskiń, w którym odkryto te szczątki. Gatunek ten został oficjalnie opisany w 2015 roku przez zespół paleoantropologa Lee Bergera.
Jak wyglądał?
Homo naledi prezentował mieszankę cech prymitywnych i zaawansowanych. Jego anatomia sugeruje, że był to hominin zdolny do chodzenia w pełni dwunożnego, ale jego sylwetka wciąż nosiła wiele „małpich” cech.
Cechy charakterystyczne:
- Wzrost: ok. 1,45 m
- Waga: ok. 40–50 kg
- Objętość mózgu: tylko 465–610 cm³ (dla porównania – u H. sapiens ok. 1300–1500 cm³)
- Budowa czaszki: niskie czoło, wyraźne łuki brwiowe
- Kończyny: kończyny dolne przystosowane do chodzenia, ale dłonie i barki umożliwiały wspinaczkę
To połączenie cech sugeruje, że Homo naledi mógł żyć zarówno na ziemi, jak i w środowisku bardziej drzewiastym. Jednak najbardziej zaskakujące nie są jego kości, lecz to, co mógł robić ze zmarłymi.
Kiedy żył Homo naledi?
Przez długi czas dokładne datowanie szczątków Homo naledi było nieznane. Ostatecznie badania opublikowane w 2017 roku wykazały, że gatunek ten żył między 335 a 236 tysiącami lat temu.
To bardzo ważna informacja – oznacza, że Homo naledi żył w tym samym czasie, co pierwsi ludzie współcześni w Afryce. To zaskakujące, bo wiele jego cech bardziej przypomina wcześniejsze formy, jak Homo habilis, żyjący 2 miliony lat temu.
Czy chował swoich zmarłych?
Jednym z najbardziej kontrowersyjnych aspektów odkrycia Homo naledi była hipoteza, że członkowie tej grupy celowo składali zmarłych w trudno dostępnej jaskini Dinaledi Chamber.
Dlaczego to takie ważne?
Celowe chowanie zmarłych (a nie np. przypadkowe osuwanie się ciał) to zachowanie przypisywane dotąd tylko ludziom i najbliższym krewnym – Neandertalczykom. Takie zachowanie wymaga planowania, orientacji przestrzennej i być może nawet formy rytuału.
Zespół Lee Bergera argumentuje, że:
- w jaskini nie ma śladów działania drapieżników,
- ciała nie były przemieszczane przez wodę,
- do wnętrza trzeba się było świadomie dostać przez wąski tunel – bez światła dziennego,
- brak narzędzi sugeruje, że nie było to miejsce zamieszkania.
Wszystko to wskazuje na świadome działanie. Jeśli to prawda, Homo naledi byłby pierwszym znanym przypadkiem hominina o małym mózgu, który wykonywał takie złożone czynności.
Czy używał ognia?
W 2023 roku świat nauki obiegła kolejna sensacyjna informacja: znaleziono ślady ognia w jaskiniach, gdzie odkryto Homo naledi.
Zespół badaczy zauważył:
- czarne osady sadzy na ścianach i sufitach jaskiń,
- zwęglone szczątki kości zwierząt,
- resztki popiołu w kontekście archeologicznym.
Jeśli Homo naledi panował nad ogniem, mogło to tłumaczyć, jak radził sobie w ciemnościach jaskiń. Ogień mógł również służyć do gotowania, ochrony przed drapieżnikami i – być może – tworzenia atmosfery rytualnej podczas składania ciał.
Co oznacza odkrycie Homo naledi dla naszej wiedzy o ewolucji człowieka?
Homo naledi burzy dotychczasowy obraz liniowej ewolucji w kierunku coraz bardziej „inteligentnych” form człowieka. Pokazuje, że:
- mały mózg nie oznaczał braku złożonego zachowania,
- kilka gatunków Homo mogło żyć jednocześnie, w różnych niszach ekologicznych,
- niektóre „archaiczne” cechy anatomiczne mogły przetrwać bardzo długo,
- zdolność do symbolicznego myślenia mogła nie być unikalna dla Homo sapiens.
W praktyce oznacza to, że „drzewo genealogiczne człowieka” jest znacznie bardziej rozgałęzione, niż dotąd sądzono – a Homo naledi może być jednym z jego najbardziej niezwykłych odgałęzień.
Czy Homo naledi to przodek człowieka?
Raczej nie. Choć Homo naledi żył w tym samym czasie co człowiek współczesny, nie ma dowodów na to, że jesteśmy jego bezpośrednimi potomkami. Wydaje się, że Homo naledi był osobną linią ewolucyjną, która rozwijała się równolegle do naszej.
Nie wiadomo jednak, czy doszło do jakichkolwiek skrzyżowań między Homo naledi a innymi gatunkami człowieka – np. archaicznymi formami Homo sapiens, Homo heidelbergensis czy Denisowianami. Brakuje dotąd wystarczających danych genetycznych, ponieważ warunki panujące w afrykańskich jaskiniach nie sprzyjają zachowaniu DNA.
Co jeszcze czeka na odkrycie?
Jaskinie w RPA kryją ogromny potencjał. Dotychczas odkryto setki szczątków Homo naledi należących do co najmniej 15 osobników – dorosłych i dzieci. Ale wiele komór jaskiń wciąż pozostaje niezbadanych. Nowe technologie, takie jak fotogrametria 3D czy mikrodatowanie osadów, mogą przynieść kolejne przełomy.
Niewykluczone, że przyszłe odkrycia jeszcze bardziej skomplikują obraz „człowieka rozumnego” i poszerzą definicję tego, co to znaczy być ludzkim.
Podsumowanie
Homo naledi to hominin pełen sprzeczności – z jednej strony o małym mózgu i „prymitywnej” budowie, z drugiej mogący wykonywać złożone czynności: chowanie zmarłych, używanie ognia, eksplorację jaskiń. Odkrycia w jaskini Rising Star skłaniają nas do przemyślenia, czy inteligencja i świadomość muszą iść w parze z dużym mózgiem.
Ten tajemniczy gatunek to doskonały przykład na to, że ewolucja człowieka była mozaikowa, a wiele „ścieżek” mogło prowadzić do zachowań, które dziś uważamy za typowo ludzkie.
Bibliografia:
- Dirks, P. H. G. M., et al. (2017). The age of Homo naledi and associated sediments in the Rising Star Cave, South Africa. eLife, 6, e24231.
- Berger, L. R., et al. (2023). Evidence for deliberate burial of the dead by Homo naledi. bioRxiv.
- Hawks, J., et al. (2017). The cranial morphology of Homo naledi. Journal of Human Evolution, 104, 100-123.
- Randolph-Quinney, P. S., et al. (2016). Taphonomy of the Dinaledi Chamber: Insights from the context of human remains. South African Journal of Science.
