Człowiek współczesny pojawił się w Afryce co najmniej 300 tysięcy lat temu – to właśnie tam narodził się gatunek Homo sapiens, do którego należą wszyscy żyjący dziś ludzie. Niektórzy badacze sugerują jednak, że nasze korzenie mogą być jeszcze starsze i prowadzić do bardziej rozproszonych, różnorodnych linii ewolucyjnych. Oznacza to, że historia naszego gatunku wciąż nie jest opowiedziana do końca i może kryć niejedną niespodziankę.
Czym wyróżnia się Homo sapiens?
Do naszych cech charakterystycznych należą:
- wysoka i zaokrąglona czaszka,
- stosunkowo mała twarz z wyraźnym podbródkiem,
- delikatne łuki brwiowe,
- smuklejsza sylwetka, w porównaniu np. z neandertalczykiem,
- objętość mózgu: ok. 1330 cm³.
Nazwa Homo sapiens została nadana w 1758 roku przez Carla Linneusza i oznacza „człowiek rozumny”. Dziś jesteśmy jedynym przetrwałym gatunkiem w obrębie rodzaju Homo.
Jak wyglądała droga do Homo sapiens?
Nasza linia ewolucyjna oddzieliła się od wspólnego przodka z szympansem ok. 6-7 milionów lat temu. Wczesne homininy, takie jak Sahelanthropus, Orrorin czy Ardipithecus, to jedne z pierwszych dwunożnych istot. Około 4 miliony lat temu pojawiły się australopiteki, a następnie Homo habilis i Homo erectus, który uznawany jest za jedno z najważniejszych ogniw w historii ewolucji człowieka.
Skąd wziął się Homo sapiens?
Współcześni naukowcy przyjmują, że Homo sapiens nie powstał z jednej populacji, ale z wielu rozproszonych grup ludzkich żyjących w różnych regionach Afryki. To tzw. model panafrykański. Populacje te, przez dziesiątki tysięcy lat, rozwijały się lokalnie, a ich różnice – zarówno fizyczne, jak i kulturowe – łączyły się, gdy migrowały i krzyżowały się ze sobą.
Najstarsze znane szczątki Homo sapiens pochodzą z Jebel Irhoud w Maroku (ok. 300 tys. lat temu), ale istotne znaleziska odkryto także w Etiopii (Omo Kibish, Herto), Kenii i RPA.
Czy Homo heidelbergensis to nasz przodek?
Homo heidelbergensis to gatunek żyjący w Afryce, Europie i Azji Zachodniej od około 600 do 200 tysięcy lat temu. Uważany jest za ostatniego wspólnego przodka Homo sapiens, Neandertalczyków, a także Denisowian. Charakteryzował się dużym mózgiem (do 1400 cm³), mocną budową ciała, zdolnością wytwarzania zaawansowanych narzędzi kamiennych, a także opanowaniem ognia.
Niektóre populacje Homo heidelbergensis w Afryce dały początek Homo sapiens, populacje w Europie ewoluowały w kierunku neandertalczyków, zaś populacje w Azji są powiązane z Denisowianami. W Afryce ta forma nazywana jest czasem Homo rhodesiensis, choć nie ma zgody, czy należy traktować ją jako osobny gatunek.
Rozdzielenie z neandertalczykami i denisowianami
Analizy genetyczne sugerują, że linie prowadzące do Homo sapiens i neandertalczyków rozdzieliły się około 550–690 tysięcy lat temu. Denisowianie z kolei nie oddzielili się bezpośrednio od naszych przodków, lecz byli grupą siostrzaną neandertalczyków – to znaczy, że najpierw rozdzieliły się linie: sapiens ↔ neandertalczyk + denisowianin, a dopiero potem nastąpił podział na neandertalczyków i denisowian. Do kontaktów międzygatunkowych dochodziło jeszcze przez wiele tysięcy lat, o czym świadczą ślady DNA denisowiańskiego i neandertalskiego u współczesnych ludzi (szczególnie w Azji i Oceanii).
Autor zdjęcia Jakub Hałun, Wikimedia Commons, licencja CC BY-SA 4.0
Różnorodność Homo sapiens
Wczesne formy Homo sapiens nie przypominały do końca współczesnych ludzi. Miały m.in. dłuższe czaszki, mocniejsze łuki brwiowe, a także szersze twarze. Dopiero z czasem, dzięki m.in. migracjom i wymianie genów, zaczęły pojawiać się cechy wspólne dla współczesnych ludzi.
Podsumowanie
Pochodzenie Homo sapiens to złożony proces, który rozgrywał się na przestrzeni setek tysięcy lat. Zamiast jednej „iskry stworzenia”, był to proces stopniowego łączenia się wielu różnych populacji ludzkich w jeden gatunek. Dzięki badaniom genetycznym, wykopaliskom i nowym technologiom, coraz lepiej rozumiemy tę fascynującą historię.
Źródła:
- Ashworth, J. „Modern humans, Homo sapiens: When, where and how did we evolve?” Natural History Museum, London.
- Stringer, C. „The Origin of Our Species” (2023)
- Hublin, J.-J. et al. (2017). „New fossils from Jebel Irhoud, Morocco and the pan-African origin of Homo sapiens”. Nature.
- Scerri, E. et al. (2018). „Did our species evolve in subdivided populations across Africa, and why does it matter?” Trends in Ecology & Evolution.
- Prüfer, K. et al. (2014). „The complete genome sequence of a Neanderthal from the Altai Mountains”. Nature.
- Reich, D. „Who We Are and How We Got Here: Ancient DNA and the New Science of the Human Past” (2018)
- Mafessoni, F., Prüfer, K. (2022). „A high-coverage Neandertal genome from Chagyrskaya Cave”. PNAS.
