Jeszcze sto lat temu postrzegaliśmy Neandertalczyków jako prymitywnych, brutalnych dzikusów. Dziś – dzięki analizom DNA – wiemy, że ten obraz był krzywdzący, a oni sami nie tylko byli inteligentni i empatyczni, ale również pozostawili w nas ślad. Każdy człowiek spoza Afryki ma w swoim genomie od 1% do 4% DNA Neandertalczyka. Ale co to właściwie oznacza? Czy może mieć wpływ na nasze zdrowie, charakter, a nawet na uzależnienia?
Okazuje się, że neandertalskie dziedzictwo jest pełne niespodzianek – zarówno korzystnych, jak i problematycznych.
Ciekawostka 1: Neandertalskie geny mogą zwiększać podatność na depresję i lęki
W 2016 roku badacze z Vanderbilt University oraz Max Planck Institute przeanalizowali dane z biobanków genetycznych dziesiątek tysięcy osób i powiązali konkretne neandertalskie warianty genów z występowaniem depresji, stanów lękowych i schizofrenii. W artykule opublikowanym w „Current Biology” wykazano, że geny odziedziczone po Neandertalczykach wpływają na ekspresję neuroprzekaźników i regulację emocji, m.in. poprzez oddziaływanie na receptory serotoniny i dopaminy – kluczowych substancji odpowiedzialnych za nastrój.
Jednym z najlepiej zbadanych przykładów jest wariant w genie SORL1, wpływający na funkcje synaptyczne. Choć mógł on zwiększać czujność i zdolność reagowania na stres w niebezpiecznym świecie epoki lodowcowej, dziś wiąże się z podwyższonym ryzykiem depresji klinicznej oraz zespołu stresu pourazowego (PTSD).
Ciekawostka 2: Skłonność do uzależnienia od nikotyny
Warianty genów pochodzących od Neandertalczyków mogą wpływać na układ nagrody w mózgu, zwiększając podatność na nałogi – zwłaszcza uzależnienie od nikotyny. W badaniu Dannemanna i Kelso (2017) wykazano, że neandertalskie warianty w regionie CHRNA5–CHRNA3–CHRNB4 – odpowiedzialnym za receptory nikotynowe – występują częściej u osób palących oraz tych, które mają trudności z rzuceniem nałogu.
Choć dziś to niekorzystne, kiedyś wrażliwość na bodźce chemiczne mogła wiązać się z większą uważnością i szybszą reakcją na toksyny – a więc lepszą selekcją pożywienia i bezpieczeństwem.
Ciekawostka 3: Zaburzenia snu i bezsenność – koszt nocnej czujności
Z badań nad rytmem dobowym wynika, że osoby z większą ilością neandertalskiego DNA są bardziej podatne na zaburzenia snu. Warianty w genach takich jak PER2 czy ASB1 – obecne u części Europejczyków i Azjatów – wiążą się z problemami z zasypianiem, nieregularnym snem i bezsennością (Allebrandt et al., 2014).
W świecie Neandertalczyków mogło to być zaletą: nocna czujność oznaczała większe bezpieczeństwo grupy. Dziś jednak skutkuje to obniżoną jakością snu i zwiększonym ryzykiem chorób metabolicznych oraz depresji.
Ciekawostka 4: Silna odporność – broń przeciwko infekcjom, ale też źródło chorób autoimmunologicznych
Jednym z najbardziej fascynujących skutków dziedzictwa neandertalskiego jest wzmocnienie odporności na patogeny. Neandertalczycy przez tysiące lat walczyli z lokalnymi chorobami Eurazji, co doprowadziło do utrwalenia korzystnych wariantów genów TLR1, TLR6 i TLR10, które odpowiadają za szybką identyfikację bakterii, wirusów i grzybów.
Badania Dannemanna i Andrésa (2016) wykazały, że osoby z neandertalskimi wersjami tych genów lepiej radzą sobie z infekcjami układu oddechowego i skórnego. Współcześnie jest to nadal korzystne – np. zwiększa odporność na wirusy RNA, jak koronawirusy czy grypa.
Ale: silna odpowiedź immunologiczna wiąże się z ryzykiem, że organizm zacznie atakować własne komórki. Dziedzictwo po Neandertalczykach zwiększa ryzyko chorób autoimmunologicznych, takich jak:
- celiakia,
- toczeń rumieniowaty,
- reumatoidalne zapalenie stawów,
- astma atopowa,
- łuszczyca.
To klasyczny przykład kompromisu ewolucyjnego: coś, co chroniło nas przed infekcjami, dziś może wywoływać chroniczne choroby zapalne.
Ciekawostka 5: Silniejsza krzepliwość krwi – zaleta w jaskini, problem w biurze
Kolejny gen odziedziczony po Neandertalczykach zwiększa zdolność do szybkiego krzepnięcia krwi, co w prehistorii mogło ratować życie po urazach i ranach – kluczowe w warunkach łowiecko-zbierackich. Mowa m.in. o neandertalskich wariantach genów F5 i SERPINE1.
Współcześnie jednak to dziedzictwo zwiększa ryzyko zakrzepicy, udaru mózgu i zawału serca – szczególnie u osób z siedzącym trybem życia. To kolejny przypadek, gdy przystosowanie do przeszłości staje się zagrożeniem dla współczesnego człowieka.
Ciekawostka 6: Zwiększona tolerancja na zimno
Neandertalczycy przetrwali w surowym klimacie Europy epoki lodowcowej. Niektóre odziedziczone po nich warianty genów wpływają na lepszą termoregulację u współczesnych ludzi:
- aktywacja brunatnej tkanki tłuszczowej (BAT), która produkuje ciepło,
- lepsze ukrwienie skóry,
- adaptacja metabolizmu do chłodu.
To dziedzictwo może być korzystne także dziś – zwłaszcza w populacjach północnej Europy. Badania populacyjne wskazują, że osoby z tymi wariantami rzadziej cierpią na wychłodzenie i lepiej znoszą zimno, co może wpływać na ich aktywność i komfort życia w chłodnych strefach klimatycznych.
Ciekawostka 7: Neandertalskie geny mogą wpływać na płodność
Nie wszystkie odziedziczone cechy są neutralne dla rozrodu. Zespół badaczy z Islandii (Skov et al., 2020) przeanalizował ponad 27 000 genomów i zauważył, że mężczyźni posiadający neandertalskie fragmenty chromosomu Y mają obniżoną liczbę plemników i większe problemy z płodnością.
Niektóre warianty neandertalskiego pochodzenia są również wiązane ze zwiększonym ryzykiem powikłań w ciąży i poronień u kobiet. To może tłumaczyć, dlaczego część tego DNA była eliminowana przez selekcję naturalną w ciągu ostatnich tysięcy lat.
Podsumowanie: neandertalskie ciekawostki – balans zysków i strat
Dziedzictwo Neandertalczyków jest dziś obecne w niemal każdym z nas. To niezwykłe, że geny sprzed kilkudziesięciu tysięcy lat nadal wpływają na nasze zdrowie, psychikę i biologię. Czasem wspierają naszą odporność, pomagają przetrwać zimno i chronią przed infekcjami. Innym razem – zwiększają ryzyko depresji, zaburzeń snu czy chorób autoimmunologicznych.
Historia naszego gatunku nie jest liniowa – to mozaika przeszłości. I choć Homo neanderthalensis zniknął z powierzchni Ziemi, jego obecność trwa nadal – w kodzie genetycznym każdego z nas.
Bibliografia:
- Simonti, C. N., et al. (2016). The phenotypic legacy of admixture between modern humans and Neandertals. Science, 351(6274), 737–741.
- Dannemann, M., Kelso, J. (2017). The contribution of Neanderthals to phenotypic variation in modern humans. American Journal of Human Genetics, 101(4), 578–589.
- Allebrandt, K. V., et al. (2014). Chronotype and sleep duration: the influence of season of assessment. Chronobiology International, 31(4), 731–740.
- Dannemann, M., Andrés, A. M., Kelso, J. (2016). Introgression of Neandertal- and Denisovan-like haplotypes contributes to adaptive variation in human Toll-like receptors. American Journal of Human Genetics, 96(2), 216–228.
- Skov, L., et al. (2020). The nature of Neanderthal introgression revealed by 27,566 Icelandic genomes. Nature, 582, 78–83.
